जनताले संविधान कसरी फिर्ता लिन सक्छन् ?

नयाँ संविधानले के हाँसिल गरेको छ ? मधेशमा ४३ जना मरे र १००० भन्दा बढी घाइते छन् | काठमाडौँको जीवनमा ठहराव आएको छ | थुप्रै समूहले संविधानले उनीहरुको आधारभूत मानव मर्यादालाई वास्ता नगरेको महसुस गरेका छन् | कुनै पनि दस्तावेजले हरेकलाई चाहेजस्तो खुसी त दिन सकिदैन | एउटा अचम्मको कुरा के छ भने, कसैलाई प्रशन्न तुल्याउन नसकेको यो संबिधानलाई राजनीतिज्ञ हरुले पारित गरी छोडेका छन् |
 
नेपालको अघिल्लो पुस्तालाई भने संविधान भनेको छेपारो को रंग जस्तो लाग्न थालेको छ, जसको कुनै भर हुँदैन, त्यसैले धेरै चिन्ता लिईराख्नु जरुरी छैन | नेपालको यो पुरानो पुस्ताले गएको ६ दशकमा ६ वटा संबिधान देखिसकेको छ | सरकारमा भएको शक्ति ले एउटा संबिधान बनाउछ र केही समयमा सरकारमा नयाँ शक्तिको उदय संगै त्यो संबिधानलाई एक दसकको छोटो समयमै मिल्काईन्छ, यो कुरा को साक्षी छन् नेपालका पुराना पुस्ता | सस्ता चिनियाँ इलेक्ट्रोनिक्स उपकरण जस्तै, पुरानै संबिधानलाई मर्मत गर्नु भन्दा नयाँ संबिधान बनाउन सजिलो लाग्छ हाम्रा राजनीतिज्ञ हरुलाई | सानो समायोजनले हल हुने कुरालाई राजनीतिज्ञहरुले युक्तिसंगत रुपमा मूल्य हिन साबित गर्दिन्छन् | साथ-साथै पाका नागरिकहरुले बृहत राजनितिक उथल-पुथल जस्तै कट्टर राजतन्त्र देखी संबैधानिक राजतन्त्र देखी जनयुद्ध देखी दरबार हत्या काण्ड देखी गणतन्त्र देखी संघिय राजनिति देखी भूकम्पको वोरी-परी भएको राजनितिले ल्याएको राजनितिक परिवर्तन आदी सबै देखेका छन् | यथार्थमा पुराना मान्छेहरु त्यस्ता मान्छे संग वाक्क छन् जो संबिधानलाई ज्यादै गम्भीर रुपमा लिनछन् | उनीहरुले संविधान बिरोधि दंगा होस् वा संविधान समर्थक समारोह, दुवैलाई एकै नजरले हेर्छन् | उनीहरु अन्योलमा छन् कि किन मनिसहरु धेरै परिवोर्तनको चाहना गर्दछन् | उनीहरुको अनुभवले देखेको छ कि ५० बर्षको परिवर्तनको प्रतिज्ञाले सिमान्तकृत/ हराईरहेको मानिसहरुलाई कुनै मद्दत गर्न सकेको छैन | र उनीहरुले आफ्नु चीनालाई संबिधानलाई भन्दा धेरै महत्व दिईनै रहनेछन् |

तर युवा हरुको बारेमा के त! के तिनीहरु एतिहासिक कोशेढुंगाको रुपमा परिवोर्तनलाई स्वागत गर्दैनन् ? युवाहरु निश्चित रुपमा परिवोर्तनको चाहना राख्दछन् | उनीहरु आफ्नु देशलाई परिवोर्तन गर्न चाहन्छन् | उनीहरु विदेश, अमेरिका जान चाहन्छन् | उनीहरुलाई लज्जाबोध भइरहेकोछ| के संबिधान एउटा अनावश्यक कागजको खोस्टो हो? अधिकांश नेपालका युवाहरुले उनीहरुको लामो वयस्क जीवन (विगत ८ वर्ष) सांचिकै संबिधान बिना नै बाँचेका छन् | युवाहरुको दिमाग खल्बलिरहेको छ किन भने उनिहरू कोहीपनि मानसिक रुपमा ठिक मनिसले यो खेस्रा संबिधान पढेर समय खेर किन फाल्छ भन्ने सोचछन् | मननीयकुरा यो छ कि उनीहरुले यो संबिधान राजनितिज्ञ, अधिकारबिध र विकाश नियोगहरुलाई उपभोग गर्न छोडदेका छन् |
 
पक्कै पनि, पण्डितहरुले भनेजस्तै, यो संविधान खासगरी आदिवासी समाबवेशी खालको छ | त्यसअर्थ, विभिन्न आदिवासी नेपाली समुदायहरुले संविधानको उत्सव हुनुपर्ने | तर कुन समुदायले यसको स्वागत गरीरहेको छ? मधेसीहरु एति उदाश छन् कि उनीहरु दंगा- फसाद गरी राजधानीलाई नकाबंधी गरीरहेका छन् | थारूहरु तंग भएर आफ्नु बासस्थान फर्कदैछन् | जनजाती हरू उपेक्षित महसुस गरिरहेका छन् | काठमाडौँका नेवारहरु येहाँको बढ्दो जनघनत्तो संग अप्रसन्ना छन् र बाहिरीयाहरुलाई येहाँ बाट धपाउन चाहन्छन् | छेत्री- सैनिक जाति, आफ्नु योद्धा राजा गुमाएकोमा अपमानित महसुस गर्छन्| ब्राह्मणहरु हिन्दू राज्य गुमाएको शोकमा छन् |
 
संभवत यो प्रगतिशिल संविधान हो लिंगीय समानताको लागी किनभने यसले तेस्रो लिंगीलाई पहिचान दिएको छ | तर येही संबिधानबाट महिलाहरु द्वश्रो दर्जाको नागरिक भएका छन् जसले आफ्ना बच्चालाई नागरिकता सम्म दिन सक्दैनन्, उनीहरु त्यति खुशी छैनन् |
 
संभवत यो संविधान धार्मिक स्वोतन्त्रता खोज्नेहरुको लागी हो | तथापी, धेरैजसो धर्म निरपेक्षतावादीहरु गैर हिन्दू धार्मीहरु छन् जो यो सनातन धर्मलाई संरक्षण गर्ने संविधानलाई आफ्नु मान्दैनन |
 
संभवत यो संविधान बिकासको साझेदारी र सांस्कृतिको उत्थानको लागी हो | तर ब्यापारिक समुदाय र निजी क्षेत्रका व्यवसाहीहरुलाई यो विकेन्द्रीकृत संविधान आफ्नु होइन भन्ने लाग्छ |
 
अन्त्यमा, अभियानकर्ता पत्रकारहरुको बिचारमा, यो संबिधान पहाडिया बाहुन लोग्ने-मान्छे हरु द्वारा चाहिँ स्वगतित हुनु पर्ने हो | तर यो पनि एक काल्पनिक समूह देखिन्छ | को हुन् त यी पहाडिया बाहुन लोग्ने-मान्छे हरु ? धेरै जसो ब्राह्मणहरु हिन्दू रास्ट्रको पक्षमा छन् र उनीहरुलाई यो धर्म निरपेछ संविधान आफ्नु हो जस्तो लाग्दैन | साथै प्राय पहाडी भूभागमा बस्ने ब्राह्मण पुरुषहरुका आमाहरु छन् र उनीहरुको आमा लाई खुशी पर्न नसकेको यो संविधानको पक्षमा उनीहरु छैनन् | साथै धेरै जसो पहाडियाहरू (सबै जात र लिंगका) गरिब छन्, शक्तिको पहुच बाहिर छन्, तराईबासी जस्तै | त्येसैले यो सम्विधान पहाडिया बाहुन लोग्ने-मान्छे हरुको लागी हो भन्नु उचित छैन |
 
के अब हामी यो निस्कर्समा पुग्न सक्छौ कि यो संविधान बाट ती मात्र खुसी छन् जसले यो संविधान बनाए? यो संविधान यसरी लेखियो कि यसले ती लेखेन्दासहरुलाई कुलिन वर्गको रुपमा स्थापित गरोस | यो नै नयाँ संविधान को मुख्य बिशेषता हो जहाँ संघीय राजतन्त्र लाई कुलिन राजनितिज्ञले प्रतिस्थापन गरेको छ | यहाँ कुलिन राजनितिज्ञहरुको चासो शक्तिको साझेदारी गरी त्यसलाई आफ्नु हितमा प्रयोग गर्नु हो | उनीहरुक छुट्टै-छुट्टै मान्यता छन्, जसलाई बंडनुको सट्टा ढाक-छोप गरेर राख्दैछन् | उनीहरु यी भिन्नतालाई अन्देखा गर्छन् र शक्तिको लागी एकत्रित हुन्छन् |
 
उदाहरणको लागी एउटा कुलिन समानत नास्तिक छ त अर्को चाहिँ हिन्दू-कर्मकाण्डी | उनीहरु धर्म निरपेछता र हिन्दू सनातन धर्मको प्रतिस्पर्धा गर्नुको साटो “धर्म निरपेक्षता” शिर्षक दिएर हिन्दू सनातन धर्मको ब्यक्ख्या गर्दछन् | त्येस्तै एउटा कुलीन सामन्त महिलालाई शक्तिशाली बनाउन चाहन्छ भने अर्को घरेलु पाल्तु | त्येसैले प्रस्ट नागरिकताको प्रतिस्पर्धा गर्नुको साटो ‘बाबु वा आमा’ को सट्टामा ‘बाबु र आमा’ लाई नागरिकताको आधार बनाईदिएका छन् | किन उनीहरु सबै धुलो कार्पेट मुनि घुसाउछन् | उनीहरु धुलो जम्मा पर्दैछन्, हामीले केहि जिज्ञासा राखेमा हाम्रो आखाँमा त्येही धुलो फुख्नको लागी |
 
यी द्विविधा र भ्रमका बादलहरु, तुलनात्मक रुपमा नसुल्झाईए, त्यसले राजनितिक विवादको मल-जल गरी नै रहनेछ र नेपाली जनताहरु विगतमा जस्तै एक-अपसमा लाडीनै रहनेछन् कहिले धर्मको नाममा, कहिले भू-भागको नाममा, कहिले जातको नाममा, कहिले लिंगको नाममा र त्येस्तै अरू जे छन् हामी संग तिनकै नाममा | यसैबीच कुलिन सामन्तहरुले भने हिलोमा माछा मारीनै रहनेछन् | उनीहरु एक होइन सात सरकारमा बसेर प्रशासकहरु संग मिली कानुन बनाऊछन् र हामीलाई सासन गर्छन् | हामीसंग कर उठाई सुरक्षा बलसँग गठबन्धन किनछन् (दुवै पूर्व माओवादी र पूर्व राजकिय जो अहिले प्रहरी र सेनामा कार्यरत छन्) | र यसैबीच, हामी मधेशमा प्रताडित हुन्छौ, पहाडमा छेकिन्छौ | किन उनीहरु सबै धुलो कार्पेट मुनि घुसाउछन् ? उनीहरु धुलो जम्मा पर्दैछन्, हामीले केहि जिज्ञासा राखेमा हाम्रो आखाँमा त्येही धुलो फुख्नको लागी |
 
र यही सन्दर्भमा, जनतासँग संविधान प्रति कस्तो प्रतिक्रिया दिने भन्ने विकल्प छ |
केही मानीषले संविधानलाई राष्ट्रवादी भावले भरिएर यस्तो निष्ठाले साथ दिएका छन् कि मतभेदको आवाज उठाउनु भनेको राजद्रोह गर्नु जस्तो देखिन्छ | अरुले भने यो संविधान लाई यसरी अस्विकार गरेका छन् कि मानौ बिगत २ दसक देखीको सङ्घर्षको केहि मूल्य नै छैन | हामीले यी दुवै थरीका भावनालाई छोडी अहिले को परिस्थितिलाई राजनीतिज्ञहरुले अफ्नु लागी बनाएका यो संविधानलाई जनताको संविधान बनाउने मौकाको रुपमा लिनुपर्छ |
 
यसका लागी हामीले आफुहरु बीचमा निम्न बुँदामा सहमति गर्नुपर्छ | राजनीतिज्ञहरुले धेरै गरे, अब यो हामीले सहमति गर्ने समय हो |

1. हामी यो संविधान लाई यसका सबै कमजोरी र ताकत क साथ आफ्नु मान्छौ | हामी लचिला छौ र हामी हाम्रो यो मनोवृत्तिलाई राजनीतिज्ञ हरुको संविधान लाई जनता को बनाउन मा प्रयोग गर्न सक्छौ |
2. हामी एक-अर्का वा राजनीतिज्ञ वा विदेशी शाक्ति कसैलाई पनि दोष लगाउने काममा आफ्नो उर्जा खेर फाल्ने छैनौ | हामीले गर्ने रचनात्मक गतिविधिको लागि त्यो उर्जा आवस्यक हुनेछ | बिरोध गर्ने हरु प्रति गरिने उपेक्षा र बदमासीलाई हामी समर्थन गर्ने छैनौ |
3. हामी, हाम्रो उर्जालाई मानिसहरुको गुनासो साचिकै सुन्नको लागि चाहिने इच्छा र कौतुहलतामा लगाउनेछौ | हामी कुनै पनि गुनासो लाई बेवास्ता, अवहेलना वा अनादर गर्ने छैनौ |
4. हामी यस्तो राजनीतिक वातावरण लाई समर्थन गर्नेछौ जसले संविधानमा प्रतिस्पर्धा, फेर-वदल र संसोधन लाई ठाउँ दिनेछ जसले गर्दा सबैले स्वतन्त्रता र मर्यादाका साथ बच्न पाउनेछन् | हामी व्यक्तिहरुले कुनै पनि समूह, दल वा दर्शनसँग गर्ने पर्ने साँठगांठको आवस्यकतालाई रोक्नेछौ |

 
सरंशामा, हामीले यी कुलीन सामन्तहरु बाट शक्ति खोसी राख्नु पर्दैन | हामी नागरिकहरुले हाम्रो उर्जा यही संविधानलाई संसोधन गर्नमा लगाउनु पर्छ जसले जनतालाई सशक्त बनाओस, सामन्तहरुलाई होइन | यदि हामीले लगातार एक अर्कालाई हिंसाद्वारा, असहयोग र उदासीनताद्वारा कमजोर बनाउदै लग्यौ भने, हामी येसरी नै काठमाडौँका सामन्तहरुको बन्धि भएर, भारतद्वारा हेपिएर, विकास नियोगहरुको भरौटे भएर रहनेछौ |